Met de non-covalente en covalente verbanden hebben we het materiële substraat gevonden van het verlangen naar het ene (homogeniteit) en het begeren van het vele (heterogeniteit), waarmee het an sich van de materie is gedefinieerd.

  Door het bewustzijn te definiëren als het stralingsveld van het bipolaire spanningsveld, dat op ieder niveau van materiële ontwikkeling werkzaam is, krijgt het bewustzijn een materiële functie. Stof en geest staan in de materiële werkelijkheid in een dialectische verhouding, die zich uitdrukt in de drie wetten van de dialectiek. Met deze wetten wordt duidelijk dat verandering slechts mogelijk is in zover het zelf in zijn stralingsveld aangeslagen wordt door de ander, en met de ander tot covalente verbanden komt die tot verandering leiden.

  Deze aangeslagen staat van het stralingsveld vormt het fysieke substraat van het kwetsbare vermogen. Steeds wanneer het zelf de ander ontkent, negeert of zelfs vernietigt en daarbij zichzelf tracht te blijven, is er sprake van regressie die uiteindelijk tot implosie leidt.

  In de zogeheten comprehensieve leerprocessen worden verbanden aangegaan van non-covalente aard. Deze leerprocessen leiden tot de identiteit van het organisme of individu. De apprehensieve leerprocessen daarentegen ontwikkelen zich vanuit de aangeslagen staat van het stralingsveld. Deze leerprocessen leiden tot verandering van het organisme en zijn omgeving en vormen het materiële substraat van de vrijheid.

  Hoe complexer en gedifferentieerder organismen zich evolutionair ontwikkelen, des te duidelijker treedt de dood als negatieve pool van het levensproces naar voren. In de complementaire verhouding van het mannelijke en het vrouwelijke, die het product van de evolutie van het leven is, drukt de bipolariteit van het leven zich concreet uit. Het mannelijke element is gebaseerd op een soortelijk tekort (soortdeficiëntie) dat de kern van de mannelijke identiteit vormt en de negatieve pool van het seksuele spanningsveld is. Op grond van dit seksuele spanningsveld vormt zich de sociobiologische werkelijkheid van de hogere levensvormen.

  Door het intern negatief van de eigen dood in de vreemde ander te plaatsen, creëert de mens het ‘wij’ en het ‘zij’. Het ‘wij’ is overwegend positief en dus goed en het ‘zij’ overwegend negatief en dus slecht. Door het ‘zij’ te bestrijden kunnen mannen hun soortdeficiëntie opheffen en met elkaar samenleven. In het zoenoffer wordt de gevormde meerwaarde aan de goden geofferd, zodat de mens de symbiose met de omgeving zo min mogelijk verstoort.

  Op het moment dat de mens de strijd met de natuurlijke elementen zodanig intensiveert dat zich daaruit het vijandbeeld van de vreemde natuur ontwikkelt, vormt zich een nieuw beschavingsmodel. Dit beschavingsmodel is voor het eerst in het westen van Europa tot ontwikkeling gekomen, namelijk in de strijd tegen het dalende land en het stijgende water langs de kuststrook van wat de Romeinen Frisia noemden.

  Het vijandbeeld van de vreemde natuur impliceert dat de natuurkrachten niet van goddelijke (en dus van transcendente) aard zijn, maar tot op zekere hoogte beheersbaar gemaakt kunnen worden door gezamenlijke inspanning.

Door uitstel van behoeften en het vrij zijn van feodale machten kan gevormde meerwaarde geïnvesteerd worden en kapitaal vormen. Naarmate de gevormde meerwaarde niet wordt verspild aan zoenoffers, ontwikkelt zich een sterker schuldgevoel bij het individu. Dit schuldgevoel is uitdrukking van de sterkere symbioseverbreking tussen de mens en zijn leefomgeving en leidt tot de opkomst van een nieuw soort geloof: het protestantisme van Luther en Calvijn.

  In de strijd tegen de natuurlijke elementen wordt het technische denken steeds belangrijker, wat allengs leidt tot een seculiere geestesmacht: de wetenschap. Met het wetenschappelijke denken wordt het bedreigingskarakter van de natuur omgezet in experimenten (letterlijk: wat het gevaar uitsluit) op basis van causaliteit. De externe natuur wordt met dit denken tot tegenstander van de mens verklaard door haar te reduceren tot processen die beheersbaar en voorspelbaar zijn.

Stelling: De scheiding tussen staat en kerk of de wereldlijke en de geestelijke macht is gebaseerd op het dualisme van cultuur en natuur dat de ideologische basis is van de moderniteit.

Omdat met het wetenschappelijke denken de etno-religieuze identiteit van de (westerse) mens ondermijnd werd, moest het scholastische denken van de feodale Middeleeuwen een ideologische omslag krijgen. Deze omslag vond plaats in de filosofische reflectie op het sociale systeem dat voortkwam uit het paradigma van het nieuwe vijandbeeld van de vreemde natuur. Denkers als Bacon, Descartes, Spinoza, Hume en Kant hebben het denken langzamerhand vrijgemaakt van zijn traditionele ‘dienstmaagdelijke’ relatie tot de theologie. In het verlichte denken staan de autonome mens en zijn leefomgeving centraal en wordt het denken over God en het hiernamaals aan de priesters en dominees overgelaten. De scheiding tussen staat en kerk garandeert dat de wetenschappelijke en religieuze ideologie hun eigen plaats in de samenleving krijgen.

De mate van energieverbruik geeft aan hoe ver de menselijke ontwikkeling is gevorderd. Energieverbruik staat gelijk aan de vorming van vrije energie. Deze plaatst de mens sterker in de virtuele staat van de onbepaaldheid, iets wat hem kwetsbaarder maar ook vrijer maakt. Maar niet alleen de mens, ook de natuur (met name het klimaat) komt met het vrijmaken van energie in een onstabiele toestand die tot klimaatverandering leidt. Met die verandering hebben we nu te maken.

Stelling: Met de psychoanalyse van Freud wordt het vijandbeeld van de vreemde externe natuur opgeheven in het vijandbeeld van de vreemde interne natuur.

Met de toenemende intensivering van de interactie mens-natuur en de daaruit voortvloeiende symbioseverbreking tussen mens en natuur onder invloed van wetenschap en techniek, wordt de negativiteit van het vijandbeeld meer en meer verinnerlijkt. Het vijandbeeld van de vreemde externe natuur wordt langzamerhand het vijandbeeld van de vreemde interne natuur. De ‘interne natuur’ is dan de aard en het wezen (of de identiteit) van de mens zelf.

  Met de psychoanalyse van Sigmund Freud is dit nieuwe vijandbeeld expliciet onderwerp geworden van wetenschappelijk onderzoek. De verinnerlijking van het vijandbeeld heeft een toename van het angstpotentieel van het individu tot gevolg. Het zogeheten Es van de soortgebonden libido sublimeert zich onder invloed van het angstpotentieel meer en meer tot het Ich van het moderne individu. Alle psychotherapie is erop gericht dit angstpotentieel om te zetten in objectgebonden vrees of fobie, omdat alleen zo de psyche van het individu te objectiveren en dus te beheersen is.

  Uiteindelijk blijkt Freuds psychoanalyse gebaseerd te zijn op de mannelijke identiteit van de soortdeficiëntie. De vrouwelijke identiteitsvorming wordt tot dan toe grotendeels bepaald door een drievoudige identificatie: genetisch, als vrouw en als moeder. De vrouwelijke identiteit staat als zodanig geheel buiten beschouwing (‘Das Rätsel Weib’).

Stelling: Arbeid vormt de sociaal-cohesieve kracht van het westerse beschavingsmodel.

De grondslag van het kapitalisme als economisch systeem wordt gevormd door het schuldbewuste individu dat zijn angst omzet in het objectgerichte potentieel van de arbeid. Hannah Arend zag in dat de menselijke conditie van de moderne tijd niet meer bepaald wordt door het cyclische arbeidsproces van de feodaliteit, maar door het lineaire arbeidsproces van het kapitalisme. Macht is geen kwestie meer van afkomst en ‘geroepen zijn’, maar van meerwaardevorming door arbeid. De gefixeerde identiteit van de feodale samenleving maakt plaats voor de flexibele mentaliteit van de burger als vrij individu. Daarbij vormt het sociale middenveld het stralingsveld van de sociale klassen van de kapitalisten en de arbeiders. De utopie van het communisme bestaat erin dat de dialectiek van de kapitalistische klasse niet ongestraft opgeheven kan worden. Noch de arbeider, noch de kapitalist kan zich met zijn sociale positie identificeren, omdat deze positie steeds de ander impliceert.

Stelling: In de ‘taal van de tekens’ zijn culturen onderling communicatief, omdat deze taal apprehensief van aard is.

De taal blijkt, net zoals materiële systemen, bipolair gestructureerd te zijn. De taal van de klanken legt met name de comprehensieve leerprocessen van identificatie en imitatie vast. In de taal van de tekens daarentegen worden de apprehensieve leerprocessen uitgedrukt. In de taal kristalliseren deze leerprocessen zich uit die als zodanig nooit eindigen, zolang de cultuur levendig is.

  Communicatie binnen de eigen groep vindt vooral plaats met de klank-taal. Deze taal verleent de groep haar specifieke identiteit, die moeilijk met anderen te delen is. De teken-taal daarentegen wordt gevormd in de interactie mens-natuur en heeft daardoor een meer transgressief karakter. Omdat een levende cultuur wordt gevormd in de interactie mens-natuur, waarbij de ander centraal staat, is het deze taal die de grenzen van de culturele eigenheid kan overschrijden en waarin met de ander gecommuniceerd kan worden.

  Omdat cultuurrelativisten de taal en de cultuur monopolair beschouwen, stellen zij dat de verschillende culturen principieel niet met elkaar kunnen communiceren. Zou de taal slechts fonetisch zijn, dan zouden zij met die stelling ook gelijk hebben. Met Herder komt dit cultuurrelativistische standpunt voor het eerst tot uitdrukking. En dat terwijl Herder zelf in zijn taalanalyse onderscheid maakt tussen de taal van de klank en die van het teken.

Stelling: Het kwetsbare vermogen van de mens vormt de bron van zijn waardebepaling.

Niet alleen in de taal is de mens communicatief naar de ander, maar ook in zijn waarden en normen. Deze waarden en normen, die de bipolariteit van goed en kwaad in moreel handelen omzetten, vinden uiteindelijk allemaal hun herkomst in het kwetsbare vermogen van de mens dat tot cultuur leidt.

  Omdat de mens het meest kwetsbare wezen is en slechts overleeft in relatie met de ander, ligt de hoogste waarde in deze kwetsbaarheid. Dit kwetsbare vermogen manifesteert zich het duidelijkst in de meerwaarde vormende interactie van de mens met zijn leefomgeving, omdat alleen de aangeslagen staat van dit kwetsbare vermogen tot meerwaarde kan leiden.

  Meerwaardevorming of valorisatie is dan ook de hoogste waarde van alle levende culturen. De mens overschrijdt in deze valorisatie de grenzen van zijn eigen cultuur en gaat met de ander verbanden aan. Met de intensivering van de interactie mens-natuur, waardoor meerwaardevorming toeneemt, wordt de natuur door de mens steeds meer verinnerlijkt, wat tot grotere vrijheid van het individu leidt. Vrijheid van handelen wordt door alle culturen en beschavingen als de hoogste waarde gezien, ook als deze vrijheid beperkt wordt door goddelijke en feodale machten en krachten. Wie meerwaarde vormt heeft meer vrijheid en daarmee meer sociaal aanzien.

  Dat de kwetsbaarheid van de mens pas in de moderne tijd als centrale waarde van de samenleving wordt beschouwd, komt omdat mannen de kwetsbaarheid van hun soortdeficiëntie in macht moeten omzetten, willen ze kunnen samenleven. Bij macht wordt de kwetsbaarheid als iets negatiefs bij de anderen gelegd, die dan in bescherming moeten worden genomen.

Stelling: Waarheid schuilt in de intrinsieke verbondenheid van het Zijn en het Niets zonder dat ze samenvallen.

Heideggers denken definieert voor het eerst in de geschiedenis de menselijke existentie als een ‘Sein zum Tode’. In de angst ervaart de mens het Niets in het Zijn en komt hij tot de waarheid van de identiteit van het Zijn en het Niets. Volgens Heidegger dwaalt de mens van de waarheid van het Zijn af naarmate hij middels zijn arbeid het Zijn objectiveert tot het zijnde. Omdat wetenschap en techniek de werkelijkheid van het Zijn tot de objectwereld van het zijnde reduceren, is het nihilisme volgens hem eigen aan de Europese cultuur.

  Heideggers denken en zijn kritiek op het Europese nihilisme zijn echter gebaseerd op zijn identificatie van het Zijn met het Niets. Het Niets valt echter niet samen, maar is intrinsiek verbonden met het Zijn. Dit houdt in dat het bipolaire spanningsveld van het Zijn en het Niets in zijn stralingsveld het Worden genereert. Het Zijn is met andere woorden fundamenteel dynamisch en niet statisch, zoals Heidegger (en met hem alle religieuze denkers) het opvatte. Daaruit vloeit voort dat wetenschap en techniek uiteindelijk tot de waarheid van het Zijn leiden, juist omdat zij in hun activiteiten de dynamiek van het Zijn volgen.

  Vrijheid betekent het loskomen van het individu van de ge- en verborgenheid in de soortbepaaldheid van de identiteit, zonder deze identiteit los te laten. Dit vrijmakingsproces kan alleen plaatsvinden in de aangeslagen staat van de angst, waarin het Niets in het Zijn verschijnt. Daarom is vrijheid identiek aan waarheid, omdat de waarheid ligt in de onverborgenheid (alètheia, het Griekse woord voor waarheid) van het Niets.

Stelling: Vrijheid is slechts existent naarmate de waarheid van het Zijn meer tot bewustzijn is gekomen.

Door vrijheid te definiëren als het vrijmakingsproces van de aangeslagen staat van de angst, komt ze voort uit de bipolaire staat van de materie zelf. Vrijheid is geen idealistisch begrip of illusie: zij is de materiële uitdrukking van de waarheid, namelijk dat het Niets intrinsiek gebonden is aan het Zijn, wat tot het Worden leidt. Op het moment dat het Niets opgeheven wordt in of identiek gesteld wordt aan het Zijn, wordt het Worden ontkend en verstart vrijheid tot noodzaak of toeval.

  In het plat-materialistische denken is vrijheid een illusie, omdat de materie in dat denken opgevat wordt als monopool, waarin het Niets in het Zijn is opgeheven. De wetenschap en techniek op basis van het Angelsaksische materialisme zijn exemplarisch voor het plat-materialisme, waarin vrijheid een illusie is. Contrair daaraan maar er toch mee samenvallend staat het plat-idealisme van het Amerikaanse vrijheidsideaal, dat gebaseerd is op een door God gegeven individuele vrijheid. Deze schizoïde tegenstelling illustreert de dualistische kloof tussen geest (geesteswetenschappen) en materie (natuurwetenschappen).

  De concrete zijnsvormen van de mens noemen we identiteiten. Deze identiteiten zijn in de interactie mens-natuur gevormd: de seksuele, raciale, etno-religieuze, sociale en familiale identiteit. De seksuele en raciale identiteit zijn intransitief, omdat ze genetisch gefixeerd zijn. De andere identiteitsvormen zijn meer transitief, omdat ze cultureel bepaald zijn. Maar voor alle identiteitsvormen geldt dat ze met de intensivering van de interactie mens-natuur dialectisch opgeheven kunnen worden middels de intensivering van de aangeslagen staat als gevolg van deze intensievere interactie.

  Met het libertinisme en decisionisme van Heidegger en Sartre wordt aangetoond dat vrijheid een leeg begrip is wanneer ze uitsluitend gebaseerd wordt op Niets (‘le néant’). Deze ‘lege vrijheid’ is de illusie van het narcistische individu, dat alleen zichzelf als vrij kan ervaren in een wereld die door ‘dingen’ beheerst wordt.

Het diastatische ontwikkelingsproces op het niveau van de menselijke geschiedenis is te herleiden tot de internalisering van het intern negatief van de eigen dood. Wat wil dat zeggen? Niets anders dan dat het vijandbeeld steeds meer het zelf van het menselijke individu nadert. In het vijandbeeld van de vreemde ander is het intern negatief geprojecteerd in de vreemde ander en wordt het zelf als positief ervaren. Dat wil zeggen dat dit zelf soortelijk bepaald is. In het vijandbeeld van de vreemde (externe) natuur is het intern negatief geprojecteerd in de natuur buiten ons.

  Cultuur staat scherp tegenover natuur, zoals ook geest scherp tegenover materie staat. Op basis van dit dualisme heeft de wetenschap zich kunnen ontwikkelen door de natuur te objectiveren en de mens te subjectiveren. Met het vijandbeeld van de vreemde (interne) natuur is het intern negatief van het individu reeds de eigen aard en het eigen wezen genaderd, op grond waarvan de psychologie zich heeft kunnen ontwikkelen.

  Alle problemen waar de westerse mens momenteel mee geconfronteerd wordt, zijn te herleiden tot de internalisering van het vijandbeeld. Het dualisme tussen natuur en cultuur, lichaam en geest, man en vrouw en het ‘wij’ tegen het ‘zij’ heffen zich in een hoger niveau op. De volgende probleemgebieden worden dan ook besproken:

• Het ecologische probleemgebied als de opheffing van de scheiding tussen natuur en cultuur.

• Het psychologische probleemgebied als de opheffing van de scheiding tussen lichaam en geest.

• Het emancipatorische probleemgebied als de opheffing van de scheiding tussen man en vrouw.

• Het interculturele probleemgebied als de opheffing van de scheiding tussen het ‘wij’ en het ‘zij’.

Stelling: De ecologische crisis dwingt de opheffing van de scheiding tussen natuur en cultuur af.

Vooral door de werking van de wetenschap en techniek op basis van het vijandbeeld van de vreemde natuur wordt de westerse samenleving geconfronteerd met het ecologische probleemgebied. Alle milieudenkers en -activisten leggen de schuldvraag van de milieuproblematiek dan ook in eerste instantie bij de wetenschap en techniek. Met name Gregory Bateson verwijt de wetenschap haar lineair-objectieve denken dat in tegenstelling staat tot het meer cyclisch-holistische denken van de traditionele samenlevingen. Met het wetenschappelijke denken hebben we volgens Bateson het ‘verbindende patroon’ tussen mens en natuur verbroken, wat milieurampen tot gevolg heeft. En het is waar: met de omslag van het vijandbeeld van de vreemde ander in dat van de ‘vreemde natuur’ heeft de westerse mens een wezenlijke symbioseverbreking gemaakt met zijn natuurlijke leefomgeving. Daarbij leidt het expansieve gebruik van fossiele brandstoffen, dat het broeikaseffect veroorzaakt, waarschijnlijk tot de meest onbeheersbare milieuramp die de mensheid tot nu toe heeft gekend.

  Met de milieuproblematiek nadert de externe natuur de interne natuur van de mens en wordt de scheiding tussen beide min of meer opgeheven. Of zoals Schelling zei: in de mens komt de natuur tot zichzelf.

Stelling: De psychologische crisis dwingt de opheffing van de scheiding tussen lichaam en geest af.

In de reguliere psychologie wordt het psychisch gestoorde individu zijn vrijheid ontnomen door de schuldvraag te ontkennen. Volgens deze psychologie heeft de psychische patiënt net zomin schuld aan zijn ziekte als de somatische patiënt. Alleen zo kan de psychologie de psychische stoornis objectiveren en medicamenteus behandelen. Daarmee is weliswaar de angst tot vrees geobjectiveerd, maar de patiënt is nog slechts een ‘speelbal van chemicaliën’.

  De kern van iedere psychische stoornis is het innerlijke conflict tussen angst en vrijheid. Het psychisch gestoorde individu wordt zo sterk door angst beheerst dat het geen objectgerichte relaties met de werkelijkheid aan kan gaan en vlucht in de denkbeeldige werkelijkheid van de waan. Met de verandering van het vijandbeeld van de vreemde externe natuur in dat van de ‘vreemde interne natuur’ wordt het voor het moderne individu steeds lastiger angst te objectiveren tot vrees. Een toename van psychische stoornissen is daar het gevolg van.

  In de psychische stoornis komt de waarheid van de onverborgenheid van het Niets in het Zijn, die tot angst leidt, scherp tot uiting. Deze waarheid, als het ‘negatieve in onszelf dat tot verandering leidt’ (Hegel), vormt geen identiteit maar mentaliteit of geestesgesteldheid en vormt het wezen van het (post)-moderne individu.

Stelling: Het emancipatorische streven van de vrouw dwingt de opheffing van de scheiding tussen man en vrouw af.

Met het wegvallen van de successievelijke beschermingslagen op het vlak van de seksuele, etnische, culturele, familiale en sociale identiteitsvormen, komt het individu meer en meer op zichzelf te staan. Deze opheffing van de beschermingslagen noemen we emancipatie. De keerzijde van het wegvallen van bescherming is dat de mens geconfronteerd wordt met de bipolaire staat van zijn individualiteit, wat de actualisering van zijn intern negatief inhoudt.

  Vooral voor vrouwen, die vanuit de traditie hun identiteit vinden in een drievoudige identificatie en altijd beschermd zijn door de complementaire verhouding met de mannen, is de emancipatie een indringend en moeizaam proces. Zolang vrouwen gebonden zijn aan de procreatieve zorg, kunnen zij zich niet echt losmaken van de complementaire machtsverhoudingen. Immers, er schuilt een intrinsieke tegenstelling tussen het dragen van nieuw leven en de bipolaire staat van de individualiteit waaraan de dood eigen is. De vrouw kan zich pas tot modern individu ontwikkelen wanneer ze, net zoals de man, de seksuele soortdeficiëntie heeft eigen gemaakt, dat wil zeggen wanneer de procreatieve zorg volledig is gesocialiseerd.

Stelling: De interculturele interactie dwingt de opheffing van de scheiding tussen het ‘wij’ van het eigen collectief en het ‘zij’ van de vreemde ander af.

Zoals aangetoond worden alle waarden en normen van culturen afgeleid uit het vigerende vijandbeeld. Aan deze waarden en normen ligt de waarheid ten grondslag dat het Niets intrinsiek is aan het Zijn zonder dat ze samenvallen. Omdat de homo sapiens per definitie zich bewust is van zijn eigen dood, heeft hij weet van deze waarheid die het kwetsbare vermogen van het bewustzijn inhoudt. In de interactie mens-natuur en haar valoriserende werking komt de waarheid tot werkelijkheid. Vandaar dat deze interactie het ‘archimedische punt’ is van waaruit de verschillende culturen in beweging en tot samenwerking komen. Deze samenwerking wordt ook steeds dringender, omdat de globalisering van de problematiek waarmee de mens op diverse vlakken geconfronteerd wordt deze samenwerking vereist.

  De globalisering van economische en politieke belangen roept veel agressieve regressie op bij delen van de bevolking van traditionele culturen. Deze regressie kan veelal geduid worden als de gefrustreerde progressie van goed opgeleide jongeren die weinig kans krijgen zich te ontwikkelen. Bij de massa van de traditionele culturen roept de globalisering eerder de vervreemdingsverschijnselen van apathie, depressie en promiscue gedrag op.

  Uiteindelijk kunnen we alleen voor de vreemde ander openstaan in zover we de ‘vreemdeling in onszelf’ leren kennen. Deze vreemdeling schuilt in het Es van het onbewuste dat tot het Ich van het (zelf)bewustzijn moet komen. (‘Wo Es war, soll Ich werden,’ schreef Freud.) Dit proces van omzetting van Es in Ich vindt plaats in het interactieve proces van de mens met zijn leefomgeving.

Stelling: Alleen de ‘vita activa’ van wetenschap en techniek leidt de mens tot de verlichte staat van de waarheid en de vrijheid.

Vooruitgang in diastatische zin leidt tot verlichting zoals Kant die definieerde in Was ist Aufklärung?: ‘Verlichting is het uittreden van de mens uit de onmondigheid die hij aan zichzelf te wijten heeft. Mondigheid is het vermogen zich van zijn verstand te bedienen zonder de leiding van een ander.’ Of om het in termen van deze verkenning te formuleren: de mens komt tot verlichting in zover hij zich op covalente wijze ontwikkelt tot meer mondigheid en zelfstandigheid.

  Niet de ‘vita contemplativa’ van de mystiek en religie, maar de ‘vita activa’ van wetenschap en techniek leidt de mens tot de ‘verlichte staat’. Wat houdt deze staat in?

• In deze staat is het individu zich bewust van de bipolariteit van het existentiële spanningsveld en handelt daarnaar. Hij laat zich niet meer onderwerpen aan hiërarchisch-complementaire of machtsverhoudingen.

• In deze staat heeft het individu geen ander vijandbeeld dan zichzelf. Hij kent niet meer de noodzaak het intern negatief in een vijandbeeld buiten zichzelf te plaatsen. Daarmee vervalt de regressieve werking van het psychische afweermechanisme.

• In deze staat is het dualistische denken van de uitsluiting opgeheven in het dialectische denken van de insluiting. Het ‘natuurlijke licht’ van de waarheid dat het Niets intrinsiek is aan het Zijn, verlicht het menselijke bestaan.

• Omdat de ‘onverborgen staat’ van de waarheid op covalente verbanden is gebaseerd, houdt vooruitgang met name de vooruitgang van de rede én de zede in. Niet het ‘intrinsieke goed’ van de egocentrische dispositie, maar het ‘intrinsieke kwaad’ van de allocentrische dispositie leidt tot de ontwikkeling van de moraal. Vandaar dat in de ‘verlichte staat’ het vijandbeeld van het vreemde zelf van kracht is.

Op verschillende terreinen van het maatschappelijke verkeer zien we voortekens van verandering. Er is een groeiende meerderheid die niet gelooft in een leven na de dood. Het ethische bewustzijn van deze meerderheid wordt niet meer gevoed door een belonende of straffende God, maar door het besef van eindigheid en kwetsbaarheid, dat tot verantwoordelijk gedrag leidt. In het verlengde hiervan ligt het euthanasiedebat. Steeds meer mensen achten zelfbeschikking ten aanzien van leven én dood een principieel recht, dat niet door de maatschappij gedwarsboomd mag worden.

  Emancipatorische veranderingen maken dat machtsverhoudingen verdwijnen. De sociale cohesie wordt meer en meer gevormd door de covalente verbanden van arbeid en communicatie. De virtualisering van de sociale verhoudingen houdt een depotentialisering van de driften in, iets wat niet alleen de lusten ten goede komt, maar wat ook de machtsverhoudingen verder doet ondermijnen. De massa van vroeger, die handwerk deed, wordt de menigte van nu, die steeds meer hoofdwerk doet.

Zijn wij in staat te leven met de waarheid dat de dood inherent is aan het leven? Met andere woorden, kunnen wij zin geven aan een leven dat met de dood eindigt? Het antwoord op die vraag is de inzet van deze verkenning. Vervallen we in het defaitisme van enige vorm van nihilisme of maken we de dood zelf tot de zin van ons bestaan?

  Dit antwoord bepaalt de toekomst van de mensheid.

Alle kernbegrippen die in de tekst worden gebruikt, worden in deze lijst nader gedefinieerd.