Fier en waardig

Bij de dood van Hugo Claus

‘Fier en waardig’ kopten de kranten naar aanleiding van de dood van Hugo Claus. En terecht,want Claus maakte een vrije en zedelijk verantwoorde keuze toen hij de dood prefereerde boven het leven van een demente zombie. Immers, de specifieke waardigheid van de mens bestaat toch juist in het vermogen een vrije en zedelijk verantwoorde keuze te maken? Waarom deze waardige keuze wel aan een beroemde schrijver wordt verleend, maar niet aan al die gewone mensen met dementie die net als hij langzamerhand tot een zombie worden gereduceerd, is voorlopig nog een sociaal onrecht waar Stichting De Einder zich met raad en daad tegen keert.

  Aartsbisschop Eijk van Utrecht vindt dat Hugo Claus ten onrechte ‘als een moedige, heilige wordt neergezet’, omdat de schrijver zelf zijn moment van sterven bepaalde. ‘Uiteindelijk getuigt de zelfverkozen dood van een gebrek aan moed, van toegeven aan lijdensangst,’ zegt hij in de Staatscourant. (Haarlems Dagblad, 30-4-2008)

  Hoe is het mogelijk dat een leider van de R.K.-kerk een dergelijke uitlating doet. Is zijn grote voorbeeld, Jezus, niet zelf voorgegaan in het ‘toegeven aan lijdensangst’? Was hij het niet die, stervende aan het kruis, de moed in de schoenen zonk en uitriep: ‘Eli, Eli, lama sabachthani’? (Mijn God, mijn God, waarom hebt Gij mij verlaten?) Een markanter voorbeeld van een ‘zelfverkozen dood’ en een ‘toegeven aan lijdensangst’ is bij mijn weten niet te bedenken. En toch is de kruisdood van deze Jezus de ‘verlossende heilsboodschap’ van het christendom aan de mensheid. Zou Claus dan niet ‘als een moedige en heilige’ mogen worden neergezet? Dat de aartsbisschop zelf de moed niet heeft te kiezen voor een zelfverkozen dood, betekent nog niet dat hij niet toegeeft aan lijdensangst. Zijn ‘natuurlijke’ dood zou er wel eens sterk door gekleurd kunnen worden. Alleen, dat deelt hij met velen en dan geldt het blijkbaar niet…

Schaamte

De Vlaamse filosoof Etienne Vermeersch heeft Claus geadviseerd niet te lang te wachten met euthanasie. Als Claus namelijk door zijn ziekte geen heldere momenten meer zou hebben, was hij ‘wilsonbekwaam’ en dan gold zijn euthanasieverzoek niet meer. In een interview (NRC Handelsblad, 29-3-2008) keert Vermeersch zich tegen deze wettelijke richtlijnen met betrekking tot euthanasie voor dementerende ouderen. Daar stelt hij: ‘Als mensen tijdens heldere momenten verklaren dat ze euthanasie willen, moeten ze die ook kunnen krijgen als ze volledig dement zijn geworden.’ Met andere woorden: zolang ik mezelf bewust ben wil ik leven, maar op het moment dat ik een zombie ben, moet een ander mij doden. En waarom wil Vermeersch gedood worden wanneer hij volledig dement is? ‘Het beste wat je kunt doen, is de mens uit zijn lijden verlossen. Voor mij is het lijden als ik dingen zou doen waar ik normaal gezien diep beschaamd over zou zijn. Mijn moeder was een uiterst preutse vrouw, maar op haar sterfbed kon het haar niks schelen dat ze half bloot was. Zij leed daar zelf niet onder, ons beeld van haar leed er wel onder.’ Aldus Vermeersch. (Cursivering van mij, F.T.)

  Omdat het beeld van de moeder dat de familie heeft, lijdt onder de uitingsvormen van haar dementie, zou dat volgens Vermeersch voldoende moeten zijn om haar te doden. Maar niet de moeder lijdt, het is de familie die lijdt en het is vaak ook de familie die erop aandringt dat haar demente ouder geëuthanaseerd wordt. Volgens de logica van Vermeersch moet dan ook niet de moeder, maar de familie van haar lijden verlost worden. De vraag is dan: moet de demente ouder sterven omdat de familie zich schaamt voor het gedrag van de ouder? En verder: moet een arts een mens doden omdat die mens niet meer voldoet aan het beeld dat de familie van hem/haar had tijdens zijn/haar leven?

Varken

Het lijden van de demente mens bestaat volgens bovenstaande uitspraak van Vermeersch in de voorafgaande schaamte: het beeld dat anderen van de demente mens hebben wordt door die dementie beschadigd, waar niet de demente mens zelf, maar de anderen onder lijden. Omdat anderen lijden onder de aftakeling van de persoonlijkheid van de demente mens, moeten die anderen deze mens blijkbaar doden wanneer hij/zij daar zelf niet meer toe in staat is. Dat is zo ongeveer de redenering van Vermeersch met betrekking tot de euthanasie van demente mensen. Wel een heel curieuze redenering voor een filosoof die bekendstaat als ‘de meest invloedrijke intellectueel van Vlaanderen’! En hij gaat verder: ‘Voor mij is het wezenlijk dat ik mezelf ben. Zonder de rede heeft het (leven) voor mij geen zin. Het geluk van het varken dat goed gevoed wordt, hoeft van mij niet.’

  ‘Jezelf zijn’ betekent toch in eerste instantie op een ‘fiere en waardige wijze’ de vrije (d.w.z. de redelijke) en zedelijk verantwoorde keuze maken om de dood boven het leven te verkiezen wanneer de toekomst nog slechts een zwart gat inhoudt? Precies zoals Claus dat gedaan heeft. Het betekent volgens mij zeker niet je door een ander als een varken te laten afmaken omdat je het leven van een varken zinloos vindt. Dat je zonder rede het leven zinloos vindt, houdt tegelijkertijd in dat je met rede een tot zinloosheid dreigend leven zelf stopzet. Alleen zo kunnen ook anderen met rede tot begrip komen voor je ultieme daad en je daarbij emotioneel en sociaal steunen waar nodig en mogelijk is.

Moord

De schaamte van de familie voor haar demente ouder kan al helemaal niet een reden zijn om die ouder te euthanaseren. Zeker niet zolang die ouder er zelf niet (meer) onder lijdt. De schaamte voor een demente ouder wordt gevoed door gevoelens als eer, trots en aanzien die door het gedrag van die ouder worden geschaad. Omdat deze gevoelens in onze samenleving geen moreel gehalte meer hebben, zou het naar mijn mening buitengewoon immoreel zijn om de dood van een demente ouder hiermee te motiveren. Schaamte gaat op voor hen die zich sociaal willen doen gelden en daarin mislukken. Een demente ouder hoeft zich sociaal niet meer te doen gelden. De schaamte van de familie voor het gedrag van deze ouder heeft dan ook niets meer met die ouder van doen, maar met hun beeld van en hun sociale positie met betrekking tot die ouder. Dat beeld mag koste wat kost niet beschadigd of gedevalueerd worden, omdat de familie dan wel eens tegen iets aan kan lopen waar ze zelf geen raad mee weet. Dat ouders negatieve karaktertrekken, verdrongen gevoelens en/of verzwegen geheimen hebben die bij dementie open en bloot naar buiten komen, is voor vele familieleden niet te verkroppen. Zij schamen zich daarvoor en willen dat niet onder ogen zien. Maar in plaats van het beeld van de ouder bij zichzelf te houden en zich daarop te ondervragen, projecteren zij hun schaamte op de demente ouder en zijn ze blij als die iets ondertekend heeft op grond waarvan ze hem/haar kunnen laten euthanaseren. Omdat schaamte geen ethische categorie is in onze samenleving, is iemand die uit schaamte doodt of laat doden een moordenaar. Dezelfde redenering geldt voor bijvoorbeeld eerwraak, die ook uit schaamte voortkomt. In onze samenleving geldt eerwraak ook niet als een ethische categorie. Ze leidt bij ons niet tot een gerechtvaardigde dood, maar gewoon tot moord en wordt dan ook als zodanig bestraft.

Graaierigheid

Ik zie geen reden waarom ik me zou moeten schamen wanneer ik door dementie tot een zombie gereduceerd zou worden. Die schaamte vloeit alleen maar voort uit het beeld dat anderen van mij gemaakt hebben. Daar heb ik dan weinig of niets mee van doen; daar lijd ik dan ook niet onder, zeker niet vooraf.

  Terecht schrijft Bert Keizer: ‘Wat is dit eigenlijk voor laffe manoeuvre om je zelfdoding zo lang uit te stellen dat een ander het gruwelijke klusje maar op moet knappen? Waarom die dokter opzadelen met de gevolgen van je eigen graaierigheid als het erop aankomt nog een paar jaar aan je leven toe te voegen? Wees dan stoutmoedig en regel tijdig je eigen dood zodra alles erop wijst dat je op weg bent naar dementie.’ (Trouw, 29-3-2008)

  Het doden van een mens om reden dat de familie zich voor hem/haar schaamt, is niet alleen immoreel, maar volgens onze zedelijke normen crimineel. Ook als er een euthanasieverklaring aanwezig is die getekend is vanuit datzelfde schaamtegevoel. Een arts vragen dit ‘gruwelijke klusje’ op te knappen is daarenboven laf, zoals Keizer terecht stelt. Het gaat hier ook niet aan om te stellen dat de arts niet doodt, maar de patiënt dood wil en de arts slechts de wil van de patiënt uitvoert. Een demente patiënt wil helemaal niet dood, en wel om de simpele reden dat hij helemaal niets wil. Hij is namelijk wilsonbekwaam en dat houdt in ieder geval in dat er geen bewustzijn van de dood en al helemaal geen doodsverlangen is. Om uit het gevoel van een schaamte-vooraf een euthanasieverklaring te tekenen, heeft mijns inziens dan ook geen redelijke en zedelijk verantwoorde basis. Zeker niet als het daarbij gaat om familieleden de schaamte te besparen voor het gedrag van een demente ouder. Nogmaals, schaamte is bij ons geen ethische categorie en kan dus nooit het motief zijn om te doden. Wel zou ik me als oudere schuldig voelen van een ander iets te vragen waar ik zelf te laf voor ben: een einde aan mijn leven maken wanneer ik daar redelijkerwijs en op zedelijk verantwoorde wijze zelf toe in staat ben. Op basis van dit schuldgevoel heb ik de verplichting mijn zaakjes goed geregeld te hebben, zodat anderen deze ‘gruwelijke klus’ niet hoeven op te knappen. Schuld is in onze samenleving trouwens wel een morele categorie van waaruit men zedelijk verantwoord kan handelen. Het is mijn persoonlijke verantwoordelijkheid mijn leven zelf te beëindigen wanneer ik dit leven voor zinloos houd. Daar mag ik een ander nooit mee opzadelen, wil ik zedelijk verantwoord handelen.